شهره صدری – وبینار ” واکاوی مسئله خشکیدگی دریاچه ارومیه” روز دوشنبه هفدهم مهرماه توسط انجمن آموزش مهندسی محیط زیست در کارگروه ارتقاء سوادآبی برگزار شد.
در این وبینار دکتر مسعود تجریشی مدیر سابق دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه در خصوص دلایل بروز بحران دریاچه ارومیه، ضرورت احیای دریاچه ارومیه، امکان پذیری و موانع احیای دریاچه و رابطه ی احیای دریاچه ارومیه با اخلاق مهندسی صحبت کرد.
در ابتدای وبینار دکتر تجریشی مروری بر چگونگی شکل گیری بحران در حوضه دریاچه ارومیه و خشکیدگی آن داشت و گفت: در یک دهه اخیر بارها نمودارها و اطلاعات مربوط به حجم آبدهی رودخانه های حوضه دریاچه ارومیه و میزان مصارف در این حوضه مرور شده است و دیگر مصرف بالاتر از ظرفیت تجدیدپذیری آب در این حوضه بر کسی پوشیده نیست.
آمار سطح تراز دریاچه ارومیه از سال 1310 تا 1394 نشان میدهد که در سال 1374 این دریاچه با حجم بالای آب و سطح تراز حداکثری روبرو بوده است. این مساله باعث اتخاذ تصمیم برای ساخت سدهای متعدد با این استدلال شد که آب در دریاچه بسیار بالا رفته است. این در حالی بود که از دهه 70 به بعد با بالارفتن مصارف در حوضه دریاچه به واسطه ساخت سدها، ارومیه سطح تراز دریاچه پایین آمد.
دکتر تجریشی با اشاره به مطالعات دیرینه شناسی دریاچه ارومیه گفت ” مطالعات ترکیبی انجام شده با استفاده از روش های زمین شناسی همچون پروکسی های ژئوشیمیایی، بازسازی گرده و عدم وجود هرگونه افق تبخیری در طول دوره هولوسن؛ نشان داده اند که دریاچه ارومیه حداقل در 12000 سال گذشته هرگز خشک شدن کامل را تجربه نکرده و انسان در نابودی دریاچه ارومیه نقش غالب داشته است”. در واقع تغییر اقلیم و کاهش بارش های نقش کمتری نسیت به تاثیر فعالیت های انسانی بر خشک شدن دریاچه ارومیه داشته اند.
مطالعات نشان میدهد که میزان آب تجدیدپذیر حوضه دریاچه ارومیه کاهش یافته است. به نحوی که کاهش جریان سطحی ورودی به دریاچه ارومیه بین سالهای 76 تا 91 معادل 52 درصد بوده است. این امر حاکی از افزایش چشمگیر برداشت آب در این حوضه از زمان ساخت سدها در دهه 70 دارد. بنابراین بارش های در کاهش سطح تراز دریاچه ارومیه نقش اصلی را نداشته و علت اصلی عوامل انسانی بوده است.
توسعه نامتوازن در این حوضه باعث شده است تا ضمن برداشت بسیار بالا از آبهای سطحی، برداشت از منابع زیرزمینی نیز به شدت افزایش یابد به نحوی که هم اکنون 25 دشت ممنوعه و بحرانی در این حوضه شناسایی شده است. این در حالی است که اضافه برداشت آب زیرزمینی در حوضه دریاچه ارومیه بالغ بر 600 میلیون مترمکعب است.
مدیر اسبق دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه، ضمن ارائه آمار و تحلیل های انجام شده بر روی سطح تراز دریاچه ارومیه گفت “در سال 1373 با بیشترین اوج سطح تراز و در سال 1385 با بیشترین افت سطح تراز این دریاچه مواجه هستیم. نکته قابل تامل این است که در همین سالها 130 هزار هکتار بر وسعت اراضی آبی کشاورزی در این حوضه افزوده شده است“.
در حوضه دریاچه ارومیه بیشترین سهم مصرف آب در بخش کشاورزی با 89 درصد سهم از کل مصارف است . در حالیکه این میزان آب مصرفی تنها 15 درصد از سهم تولید ناخالص داخلی حوضه را به خود اختصاص داده است. در مقابل سهم خدمات از مصارف آب حوضه تنها یک درصد بوده و 58 درصد از سهم تولید ناحالص داخلی حوضه را داراست.
تجریشی در اینباره گفت همواره این تفکر غالب وجود دارد که اگر کشاورزی را از دیم به آبی تبدیل کنیم و سطح اراضی را گسترش دهیم به توسعه منطقه کمک می کنیم. در حالیکه این اعداد و ارقام نشان میدهد که مصرف اصلی آب حوضه در جایی است که از کمترین بهره وری اقتصادی برخوردار بوده و نقش چندانی در سهم تولید ناخالص داخلی این حوضه ایفا نمی کند.
کشت عمده در حوضه دریاچه ارومیه یونجه با 32 درصد از آب مصرفی کشاورزی است. در حالیکه علوفه دامی به وفور در این حوضه تولید میشود ولی دامداری های بزرگ در این حوضه وجود ندارد و عمده دامداری های بزرگ کشور در کاشان، یزد و اصفهان یعنی در مناطقی کم آب و بدون تولید میزان علوفه مورد نیاز قرار دارند. حتی در مدیریت ساختارهای مبتنی بر تولید و مصرف محصول کشاورزی در چرخه تولیدی منابع غذایی این حوضه نیز به درستی عمل نشده است.
تجریشی ضمن اشاره به تعریف شاخص تنش آبی گفت در حال حاضر 100 درصد آب تجدیدپذیر در حوضه را مصرف کرده ایم. شاخص تنش آبی با بیش از 40 درصد مصرف در سطح بسیار پرخطر تعریف شده است. بنابراین ما سالهاست که سطح بسیار پرخطر تنش آبی در حوضه دریاچه ارومیه را پشت سر گذاشته و همه آب را مصرف کرده ایم.
یکی از پرسش هایی که همواره در خصوص احیای دریاچه ارومیه مطرح بوده زمان دستیابی به تراز اکولوژیک این دریاچه یعنی 1274.1 متر است. دکتر تجریشی در این مورد گفت نتیجه مطالعات جامع انجام شده نشان داد که اگر مصارف کشاورزی را در حوضه 20 درصد کاهش دهیم، احتمال دارد احیای دریاچه ارومیه بیش از 10 سال طول بکشد. در واقع هرچه مقدار مصرف کمتر شود زمان احیا کمتر میشود. نتیجه مهم دیگر این بودکه اگر مصارف کشاورزی را 40 درصد کاهش دهیم می توانیم به اهداف احیای دریاچه ارومیه در حوضه برسیم.
همچنین او ضمن اشاره به نقشه راه احیای دریاچه ارومیه گفت :«نیاز زیست محیطی دریاچه ارومیه مستند به قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب های کشور 3426 میلیون مترمکعب در سال اعلام شده بود». برای دستیابی به این حجم از آب در ستاد احیای دریاچه ارومیه منابع آب ورودی به دیاچه ارومیه به قرار زیر معرفی شد:
- ورود پساب از 17 تصفیه خانه در حوضه
- انتقال آب از سد کانی سیب
- انتقال آب از سد سیلوه
- رهاسازی آب از 10 سد ملی در حوضه دریاچه
- کاهش 40 درصدی مصارف کشاورزی از طریق رهاسازی آب از 10 سد ملی و 68 سد استانی در حوضه آبریز دریاچه، کاهش برداشت های سطحی سنتی و آب زیرزمینی
در این وبینار دبیر سابق ستاد احیای دریاچه ارومیه به این نکته مهم اشاره کرد که براساس یکی از مطالعات انجام شده توسط آژانس بین المللی اتمی، عمر آب داخل دریاچه ارومیه 2 سال است. در 3 سال اخیر حقابه دریاچه ارومیه داده نشده است و در این سه سال آب دریاچه ارومیه خشک شده است.
در انتهای این وبینار تجریشی به عدم همکاری برخی از دستگاه ها در روند احیای دریاچه ارومیه اشاره کرد. بطور مثال علیرغم مصوبه دولت مبنی بر ممنوعیت افزایش سطح کشت در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، تنها در اراضی تحت آبیاری سد بوکان با افزایش سطح کشت 1200 هکتاری مواجه بودیم و یا بین سالهای 93 تا 96 در سد حسنلو، تعداد پمپاژها از 9 پمپاژ به 24 پمپاژ افزایش یافت.
منبع: https://www.envnew.ir/?p=2075
